ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جینۆساید (بە ئینگلیزی: Genocide، بە عەرەبی: إبادة جماعية) بریتییە لە لەناوبردنی بە ئەنقەستی گەلێک یان گرووپێکی نەتەوەیی، ئایینی یان ڕەگەزی، بە تەواوی یان بەشێکی. ڕافایل لێمکین ئەم زاراوەیەی لە ساڵی ١٩٤٤ داهێنا، کە لە وشەی یۆنانی γένος (جینۆس واتە ڕەگەز یان خەڵک) لەگەڵ پاشگری لاتینی (سایدۆ واتە کردەوەی کوشتن) دروست بووە.
لە ساڵی ١٩٤٨دا، ڕێککەوتننامەی جینۆسایدی نەتەوە یەکگرتووەکان، جینۆسایدی بە هەریەکێک لە پێنج "کردەوەیەک کە بە مەبەستی لەناوبردنی، بە تەواوی یان بەشێکی، گرووپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی یان ئایینی ئەنجامدراوە" پێناسە کرد. ئەم پێنج کردەوەیە بریتی بوون لە: کوشتنی ئەندامانی گرووپەکە، دروستکردنی زیانی گەورەی جەستەیی یان دەروونی، سەپاندنی بارودۆخی ژیانی قورس بە مەبەستی لەناوبردنی گرووپەکە، ڕێگریکردن لە لەدایکبوون و گواستنەوەی زۆرەملێی منداڵان بۆ دەرەوەی گرووپەکە. قوربانییەکان بەهۆی ئەندامێتی ڕاستەقینە یان هەستپێکراوی گرووپێکەوە بکرێنە ئامانج، نەک بە شێوەیەکی هەڕەمەکی.
دەستەی ئەرکی ناسەقامگیری سیاسی مەزەندەی کردووە کە ٤٣ جینۆساید لە نێوان ساڵانی ١٩٥٦ بۆ ٢٠١٦ ڕوویداوە و لە ئەنجامدا نزیکەی ٥٠ ملیۆن کەس گیانیان لەدەستداوە. UNHCR مەزەندەی کردووە کە ٥٠ ملیۆن کەسی دیکە بەهۆی ئەم جۆرە ئەڵقانەی توندوتیژییەوە تا ساڵی ٢٠٠٨ ئاوارە بوون.
کردەوە قەدەغەکراوەکان
ڕێککەوتننامەی جینۆساید پێنج کردەوەی قەدەغەکراو باس دەکات کە کاتێک بە مەبەستی پێویست ئەنجام دەدرێن، دەگاتە حاڵەتی جینۆساید. هەرچەندە کوشتنەکان بە شێوەی کۆمەڵکوژی زۆرترین جار وەک جینۆساید دەستنیشان دەکرێن و سزا دەدرێن، بەڵام مەودای توندوتیژی کە یاساکە بیری لێدەکاتەوە بە شێوەیەکی بەرچاو فراوانترە.
کوشتنی ئەندامانی گرووپەکە
لە کاتێکدا کوشتنی بەکۆمەڵ پێویست نییە بۆ ئەوەی جینۆساید ئەنجامدرابێت، بەڵام لە نزیکەی هەموو جینۆسایدە دانپێدانراوەکاندا کۆمەڵکوژی بوونی هەبووە. بە درێژایی مێژوو حاڵەتێک هەبووە لە جینۆسایددا کە تێیدا پیاوان و کوڕانی هەرزەکار بۆ کوشتن تایبەت دەکرێن، وەک لە جینۆسایدی ئێزیدییەکان لەلایەن داعشەوە، هێرشی تورکە عوسمانییەکان بۆ سەر ئەرمەنییەکان، و هێرشەکانی هێزە ئەمنییەکانی بۆرما بۆ سەر ڕۆهینگیاکان. پیاوان و کوڕان بە شێوەیەکی گشتی تووشی کوشتنی "خێرا" دەبن، وەک بە تەقە. ژنان و کچان زیاتر ئەگەری مردنی خاوتریان هەیە بەهۆی بڕین، سووتاندن، یان لە ئەنجامی توندوتیژی سێکسی.
زانایانی یاسایی گریمانەیان کردووە کە مردنەکان کە لە ئەنجامی کردەوەی جینۆسایدی دیکەوە ڕوودەدەن لەوانەش زیانگەیاندن بە جەستە یان دەروونی جددی یان سەپاندنی سەرکەوتووانەی بە ئەنقەستی مەرجی ژیان بۆ لەناوبردن، دەبێت بە کوشتنی جینۆساید هەژمار بکرێن.
گەیاندنی زیانێکی جددی جەستەیی یان دەروونی بۆ ئەندامانی گرووپەکە مادەی دووەم(ب)
ئەم کردەوە قەدەغەکراوەی دووەم دەتوانێت کۆمەڵێک کردەوەی جینۆسایدی ناکوشندە لەخۆبگرێت. ICTR یان دادگای نێودەوڵەتی پێیوایە کە دەستدرێژی و توندوتیژیی سێکسی "لەناوبردنی جەستەیی و دەروونی"ی لێدەکەوێتەوە. توندوتیژی سێکسی نیشانەیەکی توندوتیژی جینۆسایدە، زۆربەی هەڵمەتەکانی جینۆساید بە ئاشکرا یان ناڕاستەوخۆ ئەنجامی دەدەن. مەزەندە دەکرێت کە لە سێ مانگی جینۆسایدی ڕواندا ٢٥٠ بۆ ٥٠٠ هەزار ژن دەستدرێژییان کراوەتە سەر. هەروەها کۆیلایەتیی سێکسی لە جینۆسایدی ئەرمەنەکاندا لەلایەن تورکە عوسمانییەکان و جینۆسایدکردنی ئێزیدی لەلایەن داعشەوە بەڵگەدار کراوە. هەروەها ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای تری دڕندانە، نامرۆڤانە، یان سووکایەتیکردن، کاتێک بە مەبەستی پێویست ئەنجام دەدرێت، بە گەیاندنی زیانێکی جەستەیی یان دەروونی گەورە بە ئەندامانی گرووپەکە، جینۆسایدە.
بە ئەنقەست سەپاندنی بارودۆخی ژیان بەسەر گرووپەکەدا بۆ ئەوەی لەناوچوونی جەستەیی خۆی بهێنێتە ئاراوە
سێیەم کردەوەی قەدەغەکراو لە کردەوەی جینۆسایدی کوشتن جیا دەکرێتەوە، چونکە مردنەکان دەستبەجێ نین (یان ڕەنگە تەنانەت نەیەتە دی)، بەڵکوو هەلومەرجێک دروست دەکەن کە پشتیوانی درێژخایەنیی تەمەن ناکەن. وەک ڕێپێوانەکانی مەرگی ئەرمەنەکان، گەمارۆدانی چیای شنگال لەلایەن داعشەوە، بێبەشکردنی ئاو و ڕاگواستنی زۆرەملێ دژی نەتەوەکان لە دارفور و لەناوبردنی کۆمەڵگەکان لە بۆرما.
ICTR ڕێنمایی کردووە کە هەر شتێک پێشێلکردنی یاسای سێیەم پێکدەهێنێت. وەک خستنە ژێر ڕێجیمێکی بژێوی، دەرکردنی سیستماتیکی لە ماڵەکان و کەمکردنەوەی خزمەتگوزارییە پزیشکییە سەرەکییەکان لە خوار کەمترین پێداویستی" وەک جینۆساید دەستنیشانکرد. دواتریش نەبوونی شوێنی نیشتەجێبوون، جلوبەرگ، پاکوخاوێنی و چاودێری پزیشکیی دروست یان کارکردنی زیادەڕۆیی یان ماندووبوونی جەستەیی" لەنێو مەرجەکاندا دیاری کران. جگە لە بێبەشکردنی سەرچاوەی پێویست، دەستدرێژی دەتوانێت لەناو ئەم کردەوە قەدەغەکراوەدا جێی ببێتەوە.
سەپاندنی ڕێوشوێن بە مەبەستی ڕێگریکردن لە لەدایکبوون لەناو گرووپەکەدا
چوارەم کردەوەی قەدەغەکراو بە ئامانجی ڕێگریکردنە لە دووبارە دروستبوونەوەی گرووپی دیاریکراو لە ڕێگەی زاوزێکردنەوە. لێرەدا کۆمەڵێک ڕێوشوێن بەجێدەهێنرێت وەک نەزۆککردنی بەزۆر، لەباربردنی زۆرەملێ، قەدەغەکردنی هاوسەرگیری، و جیاکردنەوەی درێژخایەنی ژن و پیاو کە مەبەست لێی ڕێگریکردنە لە زاوزێ. دەستدرێژیی سێکسی هەیە کە پاڵپشتیکارە بۆ ئەم خاڵە، ئەویش دەستدرێژییەکە بە مەبەستی دووگیانکردنی ژنێک ئەنجامدراوە و بەو هۆیەوە ناچاری دەکات منداڵی گرووپێکی دیکە هەڵبگرێت (لەو کۆمەڵگەیانەدا کە ناسنامەی گرووپی بە هێڵی باوکایەتی دیاری دەکرێت).
گواستنەوەی منداڵانی گرووپەکە بە زۆر بۆ گرووپێکی تر
کردەوەی قەدەغەکراوی کۆتایی تاکە کردەوەی قەدەغەکراوە کە نابێتە هۆی لەناوبردنی فیزیکی یان بایۆلۆژی، بەڵکوو زیاتر لەناوبردنی گرووپەکەیە وەک یەکەیەکی کولتووری و کۆمەڵایەتی. کاتێک ڕوودەدات کە منداڵانی گرووپی ئامانجگیراو دەگوازرێنەوە بۆ گرووپی تاوانبار. بە شێوەیەکی گشتی کوڕان بە گۆڕینی ناوەکانیان بۆ ناوە باوەکانی گرووپی تاوانبار و گۆڕینی ئایینەکەیان و بەکارهێنانیان بۆ کار یان وەک سەرباز دەبرێنە ناو گرووپەکەوە. ئەو کچانەی کە دەگوازرێنەوە بەگشتی ناگۆڕدرێن بۆ گرووپی تاوانبار، بەڵکوو لەبری ئەوە وەکو شتومەک مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، وەک ئەوەی لە هەردوو جینۆسایدی ئێزیدی و ئەرمەنەکاندا کراوە.
تاوان
پێش ئەوەی جینۆساید بکرێتە تاوان دژی یاسای نەتەوەیی، بە مافێکی سەروەری دادەنرا. کاتێک لێمکینی پارێزەر پرسیاری لەبارەی ڕێگایەک بۆ سزادانی ئەنجامدەرانی جینۆسایدی ئەرمەنەکان کرد، مامۆستایەکی یاسا پێی وت: "دۆسیەی جووتیارێک لەبەرچاو بگرن کە خاوەنی ڕەوە مریشکێکە. ئەو دەیانکوژێت و ئەمە کاری خۆیەتی. ئەگەر تۆ دەستوەردان بکەیت، تۆ سەرپێچی دەکەیت." هەر لە درەنگانی ساڵی ١٩٥٩دا، زۆرێک لە سەرکردەکانی جیهان هێشتا "پێیانوابوو دەوڵەتەکان مافی ئەوەیان هەیە کۆمەڵکوژی دژی خەڵک لە سنوورەکانیان ئەنجام بدەن"، بەپێی زانای سیاسی دۆگلاس ئیرڤین-ئێریکسۆن.
یاسای نێو دەوڵەتی
دوای هۆلۆکۆست کە لەلایەن ئەڵمانیای نازییەوە پێش جەنگی جیهانیی دووەم و لە کاتی جەنگدا ئەنجامدرابوو، لێمکین بە سەرکەوتوویی هەڵمەتی قبووڵکردنی گشتگیرانەی یاسا نێودەوڵەتییەکانی پێناسەکردن و قەدەغەکردنی جینۆسایدەکانی کرد. لە ساڵی ١٩٤٦ یەکەم دانیشتنی کۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیارنامەیەکی پەسەند کرد کە جینۆساید بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان تاوانە و نموونەی ئەو جۆرە ڕووداوانەی ژماردەوە (بەڵام پێناسەیەکی یاسایی تەواو بۆ تاوانەکە نەخستەڕوو). لە ساڵی ١٩٤٨، کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێککەوتننامەی ڕێگری و سزادانی تاوانی جینۆساید (CPPCG)ی پەسەند کرد کە بۆ یەکەمجار تاوانی جینۆسایدی پێناسە کرد. جینۆساید ڕەتکردنەوەی مافی بوونی تەواوی گرووپە مرۆڤایەتییەکانە، وەک چۆن کوشتن ڕەتکردنەوەی مافی ژیانی تاکەکانی مرۆڤە.
